Monika Drzewiecka
Poradnia Ortodoncji Mazowieckiego Centrum Stomatologii
Praca recenzowana
Nieprawidłowa wymowa często towarzyszy wadom zgryzu, jednak ortodonci nie są do końca zgodni, który z tych czynników jest pierwotną przyczyną – zła wymowa czy wada zgryzu (1, 2). Wszystkie elementy narządu żucia, tj. wargi, łuki zębowe, język, podniebienie twarde i miękkie, mięśnie żucia, staw skroniowo-żuchwowy, biorą czynny udział w kształtowaniu się ruchowych mechanizmów mowy (3). Jej rozwój jest uwarunkowany prawidłową czynnością mięśni oddechowych, fonacją (pracą strun głosowych i mięśni krtani) oraz artykulacją – czynnością konieczną do wytworzenia głosek, czyli mowy artykułowanej, która formuje się w obrębie jamy ustnej i tkanek otaczających (4). Zaburzenie w prawidłowym przebiegu zjawisk rozwojowo-wzrostowych, a także pojawienie się dysfunkcji i parafunkcji u dzieci we wczesnym okresie rozwoju wpływa negatywnie na rozwój mowy. Grupy wad zgryzu, przy których jednocześnie najczęściej obserwuje się wady wymowy, to: zgryzy otwarte, przodozgryzy oraz tyłozgryzy z dużym nagryzem poziomym (5-7). W zgryzach otwartych, w związku z występowaniem szpar niedogryzowych, dochodzi do zniekształcenia głosek przedniojęzykowo-zębowych: t, d, n, s, z, dz (5, 8, 9). W wadach dotylnych, na skutek cofnięcia miejsca artykulacji spółgłosek zębowych, zmiany dotyczą brzmienia takich głosek, jak: s, z, c, dz. Jest to nazywane seplenieniem wargowo-zębowym lub przyzębowym (6, 8). W wadach doprzednich zaś brak pionizacji przedniej części języka, opieranie się jego końca o dno jamy ustnej i przyleganie do językowej powierzchni zębów siecznych dolnych skutkuje nieprawidłową, dorsalną wymową głosek: t, d, n, sz, ż, cz, d, l, r, ś, ź, ć, dź, ń (7).
Terapia logopedyczna ułatwia leczenie ortodontyczne, może skracać czas jego trwania i jest pomocna w zapobieganiu nawrotom wady zgryzu. Powinna mieć charakter indywidualny, różnić się w zależności od rodzaju i stopnia nasilenia wady wymowy, rodzaju i stopnia nasilenia wady zgryzu, możliwości usunięcia bądź zmniejszenia dysfunkcji, parafunkcji czy też dodatkowych nieprawidłowości anatomicznych (10). W przypadku występowania nabytej wady zgryzu usunięcie lub zmniejszenie wady wymowy spowoduje efektywniejsze leczenie ortodontyczne.
Celem terapii logopedycznej jest usunięcie takich czynników etiologicznych wad zgryzu, jak: oddychanie przez usta, hipotonia mięśnia okrężnego ust, nieprawidłowa wymowa głosek dentalizowanych (wyrostkowo-zębowych i syczących), tłoczenie języka między zęby podczas połykania.
Terapia prowadzona przez logopedę powinna przebiegać w jak najwcześniejszym okresie rozwoju dziecka, gdyż w miarę upływu lat leczenie staje się trudniejsze (2). Jej istotnym elementem jest mioterapia, mająca na celu przywrócenie równowagi między działającymi antagonistycznie grupami mięśni. Ćwiczenia te można podzielić na: bierne (wykonywane z zastosowaniem przyrządów, bez udziału świadomości) i czynne (bez użycia przyrządów, wykonywane świadomie). Ważny jest odpowiedni dobór ćwiczeń w zależności od występującej wady zgryzu. W leczeniu wad doprzednich, zarówno u dzieci małych, jak i starszych, stosuje się ćwiczenia cofania żuchwy, polegające na maksymalnym obniżeniu żuchwy, uchwyceniu bródki obiema dłońmi i kierowaniu jej ku tyłowi podczas powolnego zamykania ust i zwierania łuków zębowych. W leczeniu wad dotylnych, poza ćwiczeniami polegającymi na wysuwaniu żuchwy, małym dzieciom zaleca się ćwiczenia z wykorzystaniem płytki przedsionkowej Schönherra lub akrylowego krążka Friela, natomiast starszym dzieciom – ćwiczenia chwytania i ściągania wargi górnej dolnymi zębami siecznymi (szczególnie w wadach dotylnych powikłanych protruzją zębów siecznych górnych) (11). W przypadku nawykowego oddychania przez usta, hipotonii mięśni warg i policzków u małych dzieci stosuje się ćwiczenia dmuchania na piórko lub papierowy wiatraczek, u starszych – ćwiczenie Skalouda, polegające na wypełnieniu przedsionka jamy ustnej wodą lub powietrzem, a następnie przesuwaniu ich z jednej strony na drugą. Przed przystąpieniem do ćwiczeń dziecko wciąga powietrze nosem, a po wykonaniu wypuszcza przez usta (12). W leczeniu zgryzów otwartych częściowych, związanych z nieprawidłowym układaniem języka w czasie mowy i połykania, przy braku pionizacji języka zaleca się ćwiczenia Brodiego oraz Cauhepego i Nattera. Pierwsze polega na dociskaniu płaskiego krążka położonego na grzbietowej powierzchni języka do przedniej części podniebienia twardego. Dziecko, zamykając szparę ust, jednocześnie zwiera łuki zębowe. Drugie ćwiczenie polega na nabraniu do ust wody, ułożeniu końca języka na środkowej części podniebienia twardego, jednoczesnym zwarciu zębów i zamknięciu ust, a następnie połknięciu wody (11).
U dzieci w wieku szkolnym i przedszkolnym terapia jest często wspomagana zastosowaniem elastycznych aparatów ortodontycznych typu trainer oraz płytki przedsionkowej. Obecnie na rynku stomatologicznym istnieje wiele rodzajów aparatów elastycznych, dostosowanych do wieku, fazy wzrostu pacjenta, a także etapu wymiany uzębienia mlecznego na stałe. Ich wspólną zaletą, zarówno w leczeniu ortodontycznym, jak i terapii logopedycznej, jest istotna zmiana ustnego toru oddechowego podczas spoczynku na prawidłowy – pacjent oddycha przez nos, natomiast język jest spionizowany. Płytkę przedsionkową stosuje się do ćwiczeń mięśni warg i policzków, a także jako blokadę w nawykowym ustnym torze oddychania (1). Jest pomocna w zwalczaniu nawyków, m.in. językowych lub ssania palca. Płytka z zaporą dla języka przeciwdziała jego tłoczeniu, z nakładką nagryzową wymusza wysunięcie żuchwy, płytka z kulką – kieruje język w stronę podniebienia w czasie połykania, mowy i spoczynku (13).
Terapia logopedyczna powinna odbywać się średnio raz w tygodniu (30-45 min), a później – w celu utrwalenia sprawności – jeden lub dwa razy w miesiącu. Ćwiczenia zalecane przez logopedę powinny być także codziennie wykonywane w domu. Tylko systematyczność przyniesie spodziewane efekty.
Współpraca pacjenta jest kluczowym elementem właściwego postępu terapii ortodontyczno-logopedycznej. Efekty leczenia w dużej mierze zależą bowiem od systematyczności. Kolejną istotną kwestią jest opracowanie wspólnego planu leczenia, tak by leczenie ortodontyczne i terapia logopedyczna miały charakter etapowy i równoległy, a ćwiczenia stosowane przez logopedę mogły ulegać modyfikacji wraz z postępem leczenia ortodontycznego.
PIŚMIENNICTWO
- Karłowska I.: Zarys współczesnej ortodoncji. PZWL, Warszawa 2001, 63, 196.
- Śmiech-Słomkowska G., Sypniewska J.: Współwystępowanie wad zgryzu i wad wymowy u dzieci przedszkolnych. Czas. Stomatol., 1983, 35, 533-539.
- Orlik-Grzybowska A.: Podstawy ortodoncji. PZWL, Warszawa 1964, 31.
- Zawadzka-Smolarska M.: Związek wad zgryzu z wadami wymowy ze szczególnym uwzględnieniem seplenienia. Czas. Stomatol., 1958, 11, 333-342.
- Konopska L. i wsp.: Wady wymowy u osób ze zgryzem otwartym. Czas. Stomatol., 2003, 56, 115-124.
- Konopska L. i wsp.: Zniekształcenia dźwiękowej formy wypowiedzi w tył Mag. Stomatol., 1998, 8, 2, 28-32.
- Konopska L., Rucińska-Grygiel B., Górniak D.: Zaburzenia artykulacji u osób z doprzednimi wadami zgryzu. Mag. Stomatol., 1998, 8, 7, 32-37.
- Raftowicz-Wójcik K., Matthews-Brzozowska T.: Wady zgryzu a wady wymowy – przegląd piś Dent. Med. Probl., 2005, 42, 149-154.
- Dominik K.: Zgryz otwarty jako przyczyna zaburzenia mowy i jego leczenie przy współpracy logopedy. Logopedia, 1975, 12, 40-46.
- Konopska L.: Standard postępowania logopedycznego w przypadku osób z wadą Logopedia, 2008, 37, 131-140.
- Śmiech-Słomkowska G., Rytlowa W.: Profilaktyka i wczesne leczenie ortodontyczne. PZWL, Warszawa 1999, 42-43, 47.
- Grzesiewska K.: Metody leczenia szczękowo-ortopedycznego. Ćwiczenia mięśniowe (mioterapia). W: Opieka logopedyczna od poczę Red.: Rocławski B. Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1993, 49-51.
- Wąsiewska W., Osmólska-Bogucka A.: Wczesne leczenie ortodontyczne z zastosowaniem aparatów miofunkcjonalnych – przegląd piś Mag. Stomatol., 2015, 278, 12, 74-78.
